स्थायित्व र समृद्धिकाे कुटनैतिक आधार

नेपालमा दक्षिणको विरोधमा अभिव्यक्ति दिनुलाई राष्ट्रवादी मानिने मनोविज्ञान आमरुपमा छ भन्ने गरिन्छ । कतिपयले उत्तरको मामिलामा ‘रिजर्भ’ रहनसके सत्तामा पुग्न र टिक्न सहजहुने एवं सत्ताको सिढी सजिलोसँग चढने अवसर मिल्ने चर्चा गरेको पनि सुनिन्छ । चुनावताका दक्षिणतर्फ पिठ्युँ फर्काउँदा जितिने र सत्ता सञ्चालनमा उत्तरतर्फ पिठ्युँ फर्काउदा शुभ हुने मनोविज्ञानले नेपाली राजनीति, राजनीतिक पार्टीहरु र नेतृत्वलाई चेपुवामा पारेको अनुभूत गर्न सकिन्छ ।

वास्तविकता चाहीँ हाम्रोजस्तो देशको कुटनैतिक परिपक्वता सँगसँगै उल्लिखित मनोवैज्ञानिक चेपुवाबाट मुक्ती दिने राष्ट्रियसुत्र पहिल्याउनै पर्छ । यो संक्षिप्त आलेखमा कुटनैतिक परिपक्वता र ‘चुनाव पुर्व र पश्चात’ पनि एकैनाशले छिमेकसँग बनाउन सकिने सम्वन्धको दिशामा कसरी आम नेपाली नेतृत्व अगाडि बढनु पर्दछ भन्नेबारे चर्चा गरिएको छ ।

भुपरिवेष्टित मौलिकताः

नेपाल भुपरिवेष्टित मुलुक हुनाले विकास र समृद्धिका दिशामा काम हुन नसकेको हो भन्नेहरुका तर्कमा पनि ‘दम’ छ । आज पनि विश्वका १० गरिब देशहरुको सुचीमा ९ वटा भुपरिवेष्टित देशहरू छन । युरोपमा रहेका १७ वटा भुपरिवेष्टित मुलुकमध्ये स्वीट्जरल्याण्डको चर्चा यदाकदा राजनीतिक नेतृत्वले नेपालसँग तुलना गर्न प्रयोग गरेको पाईन्छ ।

साना भुपरिवेष्टित देशहरुको विकास र समृद्धिको चर्चा गर्दा र राम्रो नमुना लिंदा युरोपेली भुपरिवेष्टित मुलुककै सिको आवश्यक छ । विकासको सुचकका दृष्टिकोणले अफ्रिकन भुपरिवेष्टित मुलुकहरु दयनीय अवस्थामा छन । एसियाका १२ भुपरिवेष्टित मुलुकका पनि आफ्नै विशेषता र चुनौतिहरु छन ।

साझा रुचिहरुलाई एकताबद्ध पार्नु र भुपरिवेष्टित मुलुकहरुले समुन्द्रसम्मको पहुँचको अन्तराष्ट्रिय मंच र संयुक्त राष्ट्र संघले अनुमोदन गरेका प्राप्ति र उपभोगमा योजनाहरु मुखरित गर्नु नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय सम्वन्धको चुरो हो ।

नेपाल जस्तै दुईवटा मात्रै मुलुकसँग (चिन र रुस) भुपरिवेष्टित रहेको मंगोलिया विकास र समृद्धिको मामिलामा अगाडि छ । वास्तवमा भुपरिवेष्टित मुलुकहरुका साझा आवश्यकता र चासोहरु छन । यी साझा रुचिहरुलाई एकताबद्ध पार्नु र भुपरिवेष्टित मुलुकहरुले समुन्द्रसम्मको पहुँचको अन्तराष्ट्रिय मंच र संयुक्त राष्ट्र संघले अनुमोदन गरेका प्राप्ति र उपभोगमा योजनाहरु मुखरित गर्नु नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय सम्वन्धको चुरो हो ।

यसैले नेपालको कुटनैतिक विषय भुपरिवेष्टित राष्ट्रहरुको सामुहिक अधिकारसँग अभिन्न ढंगले जोडिएको छ । यस्तो अधिकारका बारेमा छिमेकीहरुसँग दुरी बढाएर होइन ‘आधारभुत अधिकार’ को मापदण्डलाई आधार बनाएर सम्बन्धको विकास गर्नु पर्दछ ।

दुई ढुङ्गा विचको तरुलः

नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय कुटनैतिक सम्बन्धको कुरा गर्दा नेपाल दुईवटा आर्थिक र सामरिक शक्ति सम्पन्न ‘ठुला’ मुलुकका बीचमा भुपरिवेष्टित रहेको छ र हाम्रो कुटनैतिक सम्बन्ध पनि चेपुवामा छ । अप्ठ्यारोमा छ यसैले हामीले सहनु पर्छ भन्ने मानसिकतामा यो ‘तरुल’ कुटनैतिक दृष्टिकोण बनेको देखिन्छ ।

परम्परागत र समर्पणवादी मान्यताको पनि छनक यो कुटनैतिक ‘डिल’को अन्तर्यमा देखिन्छ ।

पृथ्वीनारायण शाहको दिव्योपदेशकै रुपमा रहेको ‘नेपाल दुई ढुङ्गाबीचको तरुल’ हो र यी दुई ढुङ्गाले छाडेको ‘स्पेश’ वा चरमा नै नेपाल विकसित हुने हो भन्ने सन्देश को मर्म छ । र, दुबैढुङ्गालाई तरुलले दखल दिंदैन चेपिएरै बस्दछ भन्ने परम्परागत र समर्पणवादी मान्यताको पनि छनक यो कुटनैतिक ‘डिल’को अन्तर्यमा देखिन्छ ।

कुनै समय विकासको प्रारम्भिक चरणमा दुईवटा ढुङ्गाकै बीचमा चेपियरै बाँचे पनि एक्काईसौं शताब्दीको यो भुमण्डलिकरणको समयमा ढुङ्गामा चेपिएरै रहने तरुलको अवधारणाले नेपालको थप उन्नति देखाउँदैन । तरुल सजीव वस्तु हो । ढुङ्गाको बीचमा निरन्तर विकास र उन्नतिका मलजल प्राप्त हुँदैन । यसैले यो परम्परागत कुटनैतिक मान्यताबाट माथि उठेर सम्बन्धमा विकास गर्नु अनिवार्य आवश्यकता हो । अब यो तरुल कुटनीतिले राजनीतिक स्थायित्व आर्थिक समृद्धि र समाजवादी नेपाल निर्माणको आवश्यकतालाई सम्वोधन गर्न सक्दैन ।

दुई ढुङ्गा बीचको ‘डाइनामाइट’:

नेपालको छिमेकीहरु सँगको सम्बन्ध र कुटनैतिक पक्षको विश्लेषणमा डाइनामाइट बन्ने कुरा पनि चर्चामा थियो र यदाकदा छ । खासगरी माओवादी जनयुद्ध कालमा ‘नेपालमा सफल हुने क्रान्तिको झिल्कोले दुईवटा ठुला छिमेकी मुलुकमा पनि क्रान्तिकारी आन्दोलन को शन्देश पुग्ने र त्यहाँको क्रान्तिले समग्र क्षेत्रमा क्रान्ति सफल हुने’ भन्ने मान्यता र मनोविज्ञानले डाइनामाइटु कुटनीतिको विकास गरेको थियो ।

अहिले फरक कुटनैतिक मान्यतामा आईपुगे पनि खासगरी तत्कालीन माओवादी आन्दोलन र पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ले जनयुद्ध कालको क्रममा ‘सुरुङ’ युद्धको कुरा देखि प्रधानसेनापति काण्डपछिको ‘राष्ट्रिय स्वाधिनता’ र ‘राजनीतिक सर्वोच्चता’ सम्मका प्रसंगमा यहीँ डाइनामाइट कुटनैतिक दृष्टिकोण बनाएको देखिन्छ ।

क्रान्ति वा राजनीतिक प्राप्तिको दृष्टिकोणले यो जायज हुन पनि सक्थ्यो होला तर नेपालको छिमेकीहरुसँग विकास गर्नु पर्ने व्यावहार र सम्वन्धका दृष्टिकोणले यो अवधारणा बस्तुतः भड्किलो थियो । अहिले फरक कुटनैतिक मान्यतामा आईपुगे पनि खासगरी तत्कालीन माओवादी आन्दोलन र पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ले जनयुद्ध कालको क्रममा ‘सुरुङ’ युद्धको कुरा देखि प्रधानसेनापति काण्डपछिको ‘राष्ट्रिय स्वाधिनता’ र ‘राजनीतिक सर्वोच्चता’ सम्मका प्रसंगमा यहीँ डाइनामाइट कुटनैतिक दृष्टिकोण बनाएको देखिन्छ ।

वास्तवमा यो अवधारणा नेपालको राजनीतिक स्थायित्व र आर्थिक समृद्धिका दृष्टिले मात्रै होइन समग्रमा नै अपरिपक्व भएको करिब सबैले स्वीकार गरेका छन । वस्तुगत धरातल र वैज्ञानिक आधार बिना यो कुटनैतिक मान्यताले छिमेकसँगको सम्वन्धलाई चिसो मात्रै बनाउँछ भन्ने पुष्टि भैसकेको छ ।

दुई ढुङ्गाबीचको पुलः

नेपालमा अहिले आवश्यक रहेको कुटनैतिक सम्वन्धको आधार भनेको नेपाल दुईवटा ठुला मुलुकहरुबीचको पुल बन्नु हो । आदान प्रदानका दृष्टिकोणले विश्वका दुई ठुला जनसंख्या, दुई ठुला भुगोल, दुई ठुला अर्थतन्त्र र दुई ठुला सामरिक शक्तिहरुको बीचमा अवस्थित नेपाल पुलकै रुपमा रहनु पर्छ । मित्रवत व्यावहार निर्माणमा भरमग्दुर प्रयत्न गर्नु पर्छ ।

खासगरी १५ अक्टोबर २०१६ मा विरिक्स सम्मेलनका क्रममा नेपालका तत्कालीन प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी र चीनका राष्ट्रपति सि जिन पिङको संयुक्त वार्ता वा आकस्मिक भनिएको भेटघाट पछि दुई देशबीचको पुल बन्ने कुटनैतिक मान्यता सतहमा आएको हो ।

जब नेपालले दुई ठुला देशहरुलाई मित्रतामा, आर्थिक क्रियाकलापमा, ब्यापारमा, पारबहनमा पुल बनेर जोडन सफल हुन्छ तब नेपाल आर्थिक गतिविधिको ‘ट्रान्जिट प्वाइन्ट’ बन्न सक्छ । जब यो सफलता प्राप्त हुन्छ तब ‘चुनावपुर्प उत्तर र चुनावपछि दक्षिण’ फर्कनुपर्ने मनोवैज्ञानिक रोगवाट पनि नेपाली राजनीतिलाई निको हुनेछ ।

भारत र चिनको समेत हितकर यो मान्यता तीनै पक्षको दिगो आर्थिक विकासको सेतु हो ।

वस्तुतः आज नेपालका सबै राजनीतिक पार्टी र आन्तरिक शक्तिहरु नेपाल चीन र भारतको विचको ‘तरुल वा डाइनामाइट’ हैन की पुल र आर्थिक ट्रान्जिट बन्नु पर्ने कुरामा सहमत भएको देखिन्छ । भारत र चिनको समेत हितकर यो मान्यता तीनै पक्षको दिगो आर्थिक विकासको सेतु हो । यसै दिशामा नेपाली राजनेताहरुले भरमग्दुर प्रयत्न गर्नु पर्छ। स्थिर परराष्ट्र नीति र कुटनैतिक सम्बन्ध विकासमा केही छिटफुट बाहेक एकमना एकता पैदा भएको देखिनु समग्र नेपालीको खुशीको कुरा हो ।

‘दुई देशविचको पुल’ कुटनैतिक मान्यताका नेपाली सुत्राधार मुख्यतः प्रचण्ड र उनीसँगै गठबन्धनको नेतृत्व गरेका केपी शर्मा ओली अनि देशकै पुरानो पार्टीका सभापति एवं वर्तमानका प्राविधिक प्रधानमन्त्री देउवा सहितमा परराष्ट्र सम्बन्ध र कुटनैतिक मामिलामा ‘एक मन, एक बचन, एक कर्म’ सहितको एकता पैदा हुनुपर्छ । सरकार परिवर्तन सँगै परराष्ट्र नीति परिवर्तन र कुटनैतिक मामिलामा तलमाथि गर्ने छुद्र विरासतको अवशान गर्नै पर्छ । नेपालको भविष्य सुन्दर हुन्छ । राजनीतिक स्थायित्व र आर्थिक समृद्धि हामीले हाम्रो जीवनकाल मा नै पाउने छौ ।