मेरो पहिलो नेपाल भ्रमण

कुनै  मानिसको सम्झना उसंगका व्यक्तिगत स्मृतिका कारणले हुन्छ र कसैको सम्झना उसले समाजका लागि गरेको योगदानको कारणले हुन्छ ।   मेरो लागि प्रिय कमरेड प्रकाशको स्मरण व्यक्तिगत संगत र राजनीतिक योगदान दुवै हिसाबमा छ। एक क्रान्तिकारी राजनीतिक आन्दोलनको सक्रीय पत्रकारको नाताले म त्यो आन्दोलनको हरेक उतार चढावमा संगै छु ।   त्यो आन्दोलनको जोखिमपूर्ण समयको एक कार्यकर्ता र मुख्य नेतृत्वको सचिवका रुपमा कमरेड प्रकाशको योगदान स्मरणीय छ ।  मैले उनलाई किशोर अवस्थामा बन्दुक बोकेर दाङ, प्युठान, रोल्पा, रुकुममा जोखिम र कठिन यात्रा गरेको भेटेको थिए । एक पटक रोल्पामा उनलाई मैले भुइमा बसेर सामान्य थालमा भात खादै गरेको तस्बीर लिएको थिए, जुन पछि कान्तिपुरको साप्ताहिकमा कभर तस्बीर पनि बनेको थियो ।   पार्टी अध्यक्ष कमरेड प्रचण्डको सुपुत्र हुनुका नाताले उनले माओबादी अन्दोलनका बिरोधिबाट उनको कमजोरी भन्दा बढी लखेटाइ पाए ।  त्यो उनलाई भन्दा पनि क्रान्तिकारी आन्दोलनलाइ प्रदुषित करार गर्नका लागि थियो ।   एक दिन वरिष्ठ पत्रकार किशोर श्रेष्ठ, खिलबहादुर भण्डारी र म संगको छोट्टो भेटमा उनले भनेका थिए, ‘मलाई मिडियाले मेरो कमजोरी अनुशार हमला गर्नु ठिकै छ, तर बिचारा बुवालाई किन हमला गर्छन ?’ उनी ठूला लगानी भएका मिडियाबाट क्रान्तिका विरुद्धमा र त्यसको मुुख्य नेतृत्वको विरुद्धमा भएको निरन्तरको आक्रमणमा सबैभन्दा बढि चिन्तित देखिन्थे । जनताको पक्षमा र क्रान्तिको पक्षमा अर्को भाषामा भन्दा जनपक्षीय पत्रकारितालाई मुलधारमा ल्याउनुपर्नेमा उनको जोड थियो । शोषक सामन्त र दलालहरुले चलाएका मिडियाहरु स्वघोषित स्वतन्त्र र व्यवसायिक हुने तर क्रान्तिबाट जन्मिएका जनताले चलाएका मिडियाहरु स्वतन्त्र नहुने भन्ने आम बुझाइमा उनको असन्तुष्टी थियो । यही सन्दर्भलाई चिर्नका लागि उनले जनताको पक्षमा आवाज बुलन्द गर्ने र विरोधीका कुराहरुलाई पनि समेटेर वास्तविक निश्पक्ष पत्रकारिता गर्ने अवधारणा ल्याएका थिए । माओवादी र क्रान्तिकारी शक्तिलाई कमजोर पार्नकै लागि सञ्चालन भएका मिडियाहरुप्रति सजग रहनुपर्छ भन्ने उनको मान्यता थियो । प्रकाश भन्थे, ‘त्यसरी चलेका मिडियाहरु स्वघोषित स्वतन्त्र र व्यवसायिक दावी गर्छन् भने हामी क्रान्तिकारीले चलाएका मिडियाहरु स्वतन्त्र र व्यवसायिक भन्न र त्यही धारामा बग्न किन सक्दैनन् ?’ यो चिन्तालाई साकार पार्न जनयुद्धकालिन ‘साकार’ प्रकाशले मिडिया सञ्चालनमा पनि अग्रसरता देखाए । उनी जहिले पनि पार्टी र आन्दोलनको एकताका पक्षमा आफुले जानेको र बुझेको उपाय लगाउँथे, प्रमुख नेतृत्वको बिचको फ़ाटोका बेला पनि उनी कमरेड प्रचण्ड संग फरक मत र बिचार राख्ने नेतृत्व र कार्यकर्ता संग सद्भाव पुर्बक सम्पर्क स्थापित गरि राख्थे।   केन्द्रीय राजनीति मात्रै होइन, टाढा गाउको राजनीति बारे पनि चिन्ता , चासो गर्दै आफुले सकेको पहल लिन्थे ।  रुकुम, रोल्पा, कालिकोट, जुम्ला देखि तराइको जनकपुर, सिराहासम्मका कार्यकर्ता र नेतासंग निकट सम्पर्कमा हुन्थे ।   केन्द्रीय राजधानीको केन्द्रीय राजनीतिमा सुझबुझका साथ् नेतृत्वको कामलाइ सघाउथे, पछिल्लो समय  एक परिपक्वो सचिवालय ब्यबस्थापक र नेताका रुपमा उनले आफुलाई बिकास गरेका  थिए ।   पत्रकारिता, खेलकुद, पर्बतारोहण र कृषिमा समेत आफ्नो रुचिलाइ बिकास गर्दै त्यो क्षेत्रमा पनि केहि गर्ने उनको इच्छा थियो ।  सगरमाथा आरोहण जस्तो जोखिम मोले । बैकल्पिक पत्रकारिताको बिकासका लागि एभरेस्ट दैनिकको स्थापना र संचालन गरे । क्रिकेट खेलको प्रबर्दनमा सकेको प्रयास गरे । कृषि फार्मको स्थापनाको प्रयास गरे । अन्य उद्यमी सहयोग र प्रोत्साहन गरे । एक व्यक्तिले गर्न सक्ने धेरै काम उनले गरे।   पार्टीको काममा जोखिम मोलेका घाइते योद्दा र सहिद परिवार, पूर्णकालीन कार्यकर्ताका परिवारलाइ उनले ब्यबस्थापनमा सकेको सहयोग गरे । इमान्दारिता पुर्बक उनले गरेको कामलाई हामीले गरेको भन्न पनि सक्नु पर्छ । कसैले यो कुरालाई चाकडी बोलेको मान्छ भने कि त्यो संकीर्ण व्यक्ति हो वा आन्दोलनको बिरोधि हो ।   स्वयम् प्रचण्ड, बाबुराम , किरण र बादलको क्षमताले पनि गर्न नसकेका काममा कहिलेकाही उनी माथि अपेक्षा गरियो, जुन उनले गर्न सक्ने क्षमता राख्दैनथे । त्यसपछि माओबादी नेतृत्वको आलोचना गर्न उनलाई अचानो बनाइयो ।   कमरेड प्रकाश, शाकार दाहाल, अल्पायु मै बिते । तर सकेको राजनीतिक, सामाजिक योगदान यो देश र समाजलाई गरे । उनी पनि अरु सामान्य मानिस  जस्तै कमी कमजोरी सहितका थिए ।  आफ्ना कमजोरीको उनले जीवित हुदा नै नेपाली समाजबाट प्रयाप्त आलोचना व्यहोरे । तर अब उनको निधन पछि नेपाली समाजले उनका असल कामको खोजि र सम्मान गर्नेछ र गर्नु पर्नेछ ।   उनको जन्मदिनमा हार्दिक स्मरण र सम्मान ।  हामी यस्तो अर्को साथी भेट्ने छैनौ, उनका उपहारलाइ सम्मान गरौ र जीवित राखौ ।  त्यो नै प्रकाश दाहाल प्रतिको सच्चा सम्मान हुनेछ ।

नेपाल ललितकला प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले आफ्नो स्थापनाको औचित्यलाई राम्रोसँग प्रमाणित गर्दै लगेको छ । विगतका दिनहरूमा भएका प्रयासहरूले यो पटक थप शक्ति आर्जन गरेको देखिन्छ । नेपाल रैथाने मौलिक लोककलाको मूलभण्डार भएको देश हो । नेपालभित्रका प्रदेशका विविधतालाई झल्काउने मात्र नभएर ललितकलाभित्रका विविध विधालाई मुखर गर्ने कार्यमा राष्ट्रिय ललितकला प्रदर्शनी (२०८१) ले महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको छ ।  पुरस्कारको सङ्ख्या र गुणमा नौलो पाइला चालेको नेपाल ललितकला प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले विगतमा दिँदै आएको ३६ ओटा पुरस्कारमा ३० ओटा थपेर ६६ ओटा बनाइएको छ । प्रदेश प्रदेशमा व्यवस्थित ढङ्गले चलाइएको कला प्रदर्शनी र त्यस प्रदर्शनीमा छानिएका कलालाई मात्र नभएर गणतन्त्र प्राप्तिका लागि बलिदान दिने सहिद कलाकार अनिल लामा र सहिद कलाकार बाबुराम लामाका स्मृतिमा पुरस्कार स्थापना गरेर गणतन्त्रको आधारलाई थप बलियो बनाउने कार्य भएको छ । प्रादेशिक कला प्रदर्शनी र पुरस्कारको व्यवस्थाले कर्णाली प्रदेशले समेत राष्ट्रिय कला प्रदर्शनीमा आफूलाई राष्ट्रिय स्तरमा सशक्त ढङ्गले उभ्याउन पाएको तथ्यले देखाएको छ । यस कला प्रदर्शनीमा प्रादेशिक प्रदर्शनीबाट छनोट भई आएका र अप्रतियोगीसमेत गरी ४८२ कलाकारका ५२२ कलाकृतिहरू समावेश छन् । यसबाट कला सिर्जना र सम्मानका पाटामा महत्त्वपूर्ण यात्रा तय भएको मान्न सकिन्छ । कला कलाका लागि होइन, कलाले सामाजिक रूपान्तरण गर्नुपर्दछ । कला राष्ट्र निर्माणको जग अर्थतन्त्रको स्रोत बन्नुपर्दछ । कलाले मानवजीवनको यात्रालाई प्रस्तुत गर्नुपर्दछ । नेपाली कलामा रहेको स्थानीय रङ र त्यसभित्रको कलाशिल्प अनि ज्ञानपरम्पराको हस्तान्तरणको पक्ष अति नै शक्तिशाली माध्यम हो ।  राष्ट्रिय ललितकला प्रदर्शनीले नेपालको कलालाई दुईओटा पक्षबाट सशक्त बनाएको छ, एकातिर काष्ठकला, मूर्तिकला, लोककलाका पाटामा पुनर्जागरणको सम्भावनातर्फ सङ्केत गरेको छ भने प्रतिस्थापन कला, फोटोग्राफी कलाजस्ता कलाले विश्वस्तरमा उन्नत गर्नुपर्ने मेहनतलाई राम्रैसँग देखाएको छ । कलाले नेपालको अर्थतन्त्रलाई उकास्न कति मद्दत पु¥याउन सक्छ भने कुरा हामी पौभा कला र थाङ्का कलाबाट थाहा पाउन सक्छौँ । मूर्तिकला र काष्ठकलाको शक्ति कति छ भन्ने पत्ता लगाउन हामी अरनिको जस्ता प्रतिभाले विश्वस्तरमा पारेको प्रभावका आधारमा पनि हेर्न सक्छौँ । राष्ट्रिय ललितकला प्रदर्शनीमा राखिएका कलाकृतिबाट नेपालको अर्थव्यवस्था, समाज व्यवस्था र यसले आगामी दिनमा निर्माण गर्ने मनोविज्ञानको पाटोलाई समेत हेर्दा प्रस्ट आशाका सङ्केत देख्न सकिन्छ । त्यसको मूल आधार भनेको हाम्रो रैथाने संस्कृति र भौगोलिक विविधता नै हो ।  नेपालको जातीय विविधता र भौगोलिक विविधताले निर्माण गरेको जैविक विविधताको पाटो शक्तिशाली छ । यहाँको  भूगोलपिच्छे फरक रहेको जीवनशैलीले हाम्रो राष्ट्रिय जीवनमा सङ्कट समाधानको मौलिक सूत्र सुझाउने गर्दछ । कला जीवनको प्रतिबिम्बन हो । अर्थात् जीवन निर्वाहभित्रका सुख दुःखको अभिव्यक्ति कला हो । यस कोणबाट हेर्दा हाम्रो नेपाल एउटा विशेष गुणले युक्त देश हो । जुन जाति आफ्नो भूगोलमा लामो समय बसेका छन् त्यही जाति त्यस भूगोलको प्रतिबिम्ब कलामा उतार्न सफल हुन्छ । दैनिक जीवनका आवश्यकताले निर्माण गरेको खोजको बाटोलाई निरन्तरको कला अभ्यास भन्न सकिन्छ । त्यसभित्रको बनोटमा आएको निखार र त्यसले ल्याएको जनजीवनको गुणात्मक यात्रा नै कलाको लक्ष्य हुनुपर्दछ । कला चिन्तन काल सापेक्ष हुन्छ भने कला निर्माण जीवनयापनसँग जोडिएको हुन्छ नै । जीवन व्यवहारसँग नजोडिएको कलाले मानवजीवनलाई सही बाटामा डो¥याउन सक्दैन ।  राष्ट्रिय ललितकला प्रदर्शनी (२०८१) मा समावेश भएका प्रतियोगी र अप्रतियोगी कलाकृतिले नेपालका प्रतिभालाई विश्वसामु थपिएको चुनौतीका बारेमा कलाचेत भर्न र नेपालको मौलिक पहिचान जोगाउन अपनाउनुपर्ने उपायतर्फ ध्यान खिचिदिएको छ । राष्ट्रिय ललितकला प्रदर्शनी हेरिरहँदा यस्तो लाग्छ जन्मदेखि मृत्युसम्म आवश्यक वस्तु, ज्ञान–चिन्तन परम्परा र अर्थतन्त्रको विकासमा कलाले मात्र मार्ग निर्माण गर्न सक्दछ, र गरिरहेको छ । यस कला प्रदर्शनीमा पुरस्कृत भनेर राखिएको सूचना सङ्केत निकालिदिने हो भने प्रदर्शनीमा आएका आमदर्शकहरू सबैलाई उत्तिकै आदर दिन तयार छन् तथापि कला मूल्याङ्कनका आधार तय गरेर मूल्य निर्धारण गर्ने कलाविज्ञ र आमदर्शक उही दर्जाका होइनन् नै ।  राष्ट्रिय ललितकला प्रदर्शनीभित्र परिवर्तनको कला अर्थात् देशमा आएको गणतन्त्र र यसको प्राप्तिका लागि भएका बलिदानीपूर्ण सङ्घर्षको कथालाई देखाउने कलाकृति निर्माणमा ध्यान पु¥याउनुपर्ने विषय खड्किएको छ । कला प्रदर्शनीमा स्वदेशको माया झल्काउने सामग्री धेरै भए पनि स्वदेशमै युवालाई अवसर दिलाएर आत्मनिर्भर संस्कृति र अर्थतन्त्रको निर्माणका लागि विशेष सन्देश प्रवाह गर्ने कला समावेश हुनु आजको आवश्यकता हो ।